Γαλλικοί φανοί, έργα τέχνης, στην Πάτρα
Την επόμενη φορά, που θα περάσετε από την πλατεία Γεωργίου Α΄, διαθέστε δύο λεπτά, για να παρατηρήσετε τους δυο πανέμορφους, αλλά δυστυχώς εγκαταλελειμμένους, φανούς. Βρίσκονται στα δύο άκρα της πλατείας, στην ευθεία με τη Γεροκωστοπούλου. Κουβαλούν μια ιστορία 140 χρόνων και έχουν ζήσει και ‘φωτίσει’, όλες τις ιστορικές διαδρομές της πόλης. Θα πικραθείτε από την εικόνα εγκατάλειψης, αλλά θα αποζημιωθείτε, από την ιστορική-καλλιτεχνική τους αξία. Για 140 χρόνια, τύγχαναν ενός αυτονόητου σεβασμού. Τελευταία, έχουν γίνει στόχος βανδαλισμών και αφισοκολλήσεων, παντός είδους.
Ο δημόσιος φωτισμός της Πάτρας τον 19ο αιώνα
Ο φωτισμός της Πάτρας, τις πρώτες δεκαετίες μετά την Απελευθέρωση, ήταν σχεδόν ανύπαρκτος. Ο φωτισμός των δρόμων, άργησε να γίνει. Το σκοτάδι έκανε την πόλη πολύ επικίνδυνη.
Ο δημόσιος φωτισμός της Πάτρας, συνδέεται με φανάρια λαδιού, τα οποία φρόντιζε ένας φανοκόρος και τα άναβε το σούρουπο, ανεβασμένος σε μία ξύλινη σκάλα που μετέφερε στον ώμο.
Με την πάροδο του χρόνου, τα φανάρια λαδιού, αντικαταστάθηκαν, από λάμπες πετρελαίου
Στην Πάτρα έγινε πρώτη φορά λόγος για φωτισμό της πόλης με αεριόφως (γκάζι) τον Οκτώβριο 1866 στο Δημοτικό Συμβούλιο. Μερικά χρόνια αργότερα το 1872, ο τότε Δήμαρχος Πατρέων Γεώργιος Μπενιζέλος Ρούφος, προέβλεπε στο πρόγραμμα του, την ίδρυση εργοστασίου αεριόφωτος. Το εργοστάσιο, άρχισε να ανοικοδομείται την ίδια χρονιά, στο χώρο του κήπου, μπροστά και δεξιά από το ναό του Αγίου Ανδρέα. Πολλές φορές εκφράστηκαν παράπονα, από τις στήλες των τοπικών εφημερίδων, για ολιγωρία των αρμοδίων και απορία, γιατί εξακολουθούσε να φωτίζεται η πόλη με πετρέλαιο, ενώ είχε ανεγερθεί εργοστάσιο φωταερίου
Τον Σεπτέμβριο 1878, η τραπεζική εταιρεία του Μιλάνου «Φόγγελ και Σια», ανέλαβε για δέκα χρόνια, με εργολαβία, το φωτισμό της πόλης με αεριόφως και «η όψις του τόπου μετεβλήθη ουσιωδώς επί το ημερώτερον».
Ο φανός της πλατείας Γεωργίου Α’, με ύψος 4 μέτρα και βάρος 520 κιλά, αντιμετωπίζει αγέρωχα το χρόνο.
Οι Παρισινοί φανοί, στις πλατείες, Γεωργίου Α’, Τριών Συμμάχων, Εθνικής Αντίστασης και Ψηλαλώνια.
Ο Φορολογούμενος τον Νοέμβριο του 1875, αναφέρει την ύπαρξη κομψών φανών, προερχομένων από το Παρίσι. Η εφημερίδα γράφει, πως οι φανοί αυτοί, είχαν τοποθετηθεί ήδη, αλλά η καθυστέρηση του εργοστασίου αεριόφωτος να λειτουργήσει, είχε αναγκάσει τη Δημοτική Αρχή, να θέσει σε λειτουργία και πάλι, τους παλαιούς και άκομψους φανούς του πετρελαίου, οι οποίοι στηριζόντουσαν στους τοίχους των οικιών.
Τελικά οι φανοί από το Παρίσι, ξαναλειτούργησαν με αεριόφως, τον Σεπτέμβριο του 1878 και ο Φορολογούμενος αναφέρει, πως η πόλη επιτέλους φωτίζεται επαρκώς και επιχαίρει, αφού η βελτίωση των μέσων φωτισμού, είναι σημάδι προόδου, παγκοσμίως. Συνεχίζοντας αναφέρει, πως οι πόλεις, βαθμολογούνται ως προς την ανάπτυξή τους, με την ποιότητα και την ποσότητα του νυκτερινού τους φωτισμού, κάνοντας μάλιστα και μια προσομοίωση, με το Παρίσι, τη Μασσαλία και το Βερολίνο. Η Πάτρα αναφέρει, κερδίζει την πάλη της ανάπτυξης και μεταβαίνει από την κατωτέρα στην ανωτέρα βαθμίδα.
Οι φανοί από το Παρίσι, οι οποίοι χαρακτηρίζονται καλλιτεχνήματα, ήσαν με πέντε λαμπτήρες στην κορυφή του ιστού. Είχαν τοποθετηθεί στις κεντρικές πλατείες της πόλης και σε επιλεγμένα σημεία των δρόμων. Φωτογραφίες της εποχής μαρτυρούν, πως τοποθετήθηκαν στην πλατεία Όλγας, στην Τριών Συμμάχων, στα Ψηλαλώνια, στην πλατεία Γεωργίου Α’, καθώς και έξω από το Δημαρχείο. Από την έρευνά μας προκύπτουν τουλάχιστον 20.
Οκτώ τέτοιοι φανοί, περιγράφονται το 1883, στην πλατεία Γεωργίου Α΄, από τον επτανήσιο ιστορικό Παναγιώτη Χιώτη. Οι φωτογραφίες της εποχής το επιβεβαιώνουν.
Τρείς από αυτούς, βρισκόντουσαν στην πλατεία, στην πλευρά του θεάτρου Απόλλων, άλλοι τρείς στην απέναντι πλευρά της, ένας στο κάτω μέρος της πλατείας, στην ευθεία με την οδό Ανεξαρτησίας (Γεροκωστοπούλου σήμερα) και ένας αντίστοιχα στο πάνω μέρος. Συνολικά σαράντα φανοί αεριόφωτος, φώτιζαν περιμετρικά την πλατεία, εσωτερικά από την περιμετρική δενδροστοιχία. Δυστυχώς από αυτούς, σήμερα σώζονται μόνο οι δύο, στο πάνω και κάτω μέρος της πλατείας, στην ευθεία της Γεροκωστοπούλου.
Οι φανοί, είχαν παραγγελθεί και τοποθετηθεί την ίδια εποχή, με τα αναβρυτήρια της πλατείας, από τα εργοστάσια χυτοσίδηρουJ.J. Dusel et Fils, της Γαλλίας.
Πρόκειται για έργα τέχνης, για αριστουργήματα
Οι κατάλογοι της γαλλικής εταιρείας, διέθεταν πολύ χώρο σε αυτά τα προϊόντα, αφού άρχισαν να αγοράζονται μαζικά, από τις μεγάλες πρωτεύουσες-πόλεις, που ανέπτυσσαν το δημόσιο φωτισμό. Διετίθεντο φωτιστικά, σε φθηνές αλλά και πανάκριβες τιμές, ενώ συγχρόνως μπορούσαν να προσαρμοστούν, στην όλη αισθητική της πόλης. Έτσι έγινε και στην πλατεία Γεωργίου του Α΄, στην οποία σήμερα, διασώζονται μόνο τέσσερα φωτιστικά, εκείνης της εποχής.
Στους δικούς μας φανούς, είναι εντυπωσιακό, το πώς έχει προσεχθεί και η παραμικρή λεπτομέρεια και έχει συνδεθεί με την τοπική παραγωγή και ιστορία. Στον κορμό του φωτιστικού, κατασκευασμένου από μαντέμι, έχουν αποτυπωθεί περιμετρικά, ανάγλυφα κλαριά, από βελανιδιά, αμπελόφυλλο και ελιά. Πρόκειται για τα τρία βασικότερα είδη, που εύρισκε κάποιος στην Αχαΐα και γενικότερα στην Πελοπόννησο, εκείνη την εποχή. Συνάγεται λοιπόν το συμπέρασμα, πως οι πρόγονοί μας, ήθελαν να «τιμήσουν» και τα προϊόντα, στα οποία όφειλαν την ευμάρεια τους. Επιπλέον στα μπράτσα των φανών, υπάρχουν ανάγλυφες παραστάσεις, από φύλλα και τσαμπιά από σταφίδα. Επισημαίνουμε πως τα τρία αυτά προϊόντα (σταφίδα, λάδι και βελανίδια), ήταν εξαγώγιμα προϊόντα, από το 16ο-17ο αιώνα.
Σχέδια των παραπάνω φανών, σώζονται στα βιβλία της Val d’Osne, όπου περιέχονται και τα προϊόντα της εταιρείας, J.J. Dusel et Fils.
Οι συγκεκριμένοι φανοί, συνέχισαν να φωτίζουν με αεριόφως το 1896, όταν η εταιρεία Thomson-Houston, ανέλαβε το δικαίωμα φωτισμού της πόλης με αεριόφως. Υπεγράφει το 1898, σχετική σύμβαση για 40 χρόνια, με Δήμαρχο τον Θάνο Κανακάρη. Η εταιρεία ανέλαβε να μεταφέρει την έδρα του εργοστασίου έξω από την πόλη. Το 1898, άρχισε η κατασκευή του νέου εργοστασίου, στη θέση «Κρύα», εκεί που είναι σήμερα τα γραφεία της Δ.Ε.Η. Λόγω του εργοστασίου, η περιοχή για πολλά χρόνια, ήταν γνωστή ως «γκάζι». Επίσης ο Δήμος, συμφώνησε να εισαγάγει ελεύθερα στην πόλη, στο διάστημα των 40 χρόνων, το ηλεκτρικό ρεύμα και όλα τα μηχανήματα, οι εγκαταστάσεις και τα υλικά που θα χρησιμοποιούσαν οι εργολάβοι, μετά την λήξη της εργολαβίας, θα περιέρχονταν στην κυριότητα του Δήμου Πατρέων.
Στις 22 Απριλίου 1907, μετά από ενέργειες του Δημάρχου Δ. Βότση, φωταγωγήθηκε με ηλεκτρικό ρεύμα για πρώτη φορά, η πλατεία Γεωργίου Α΄ και μικρό μέρος της οδού Μαιζώνος. Ήταν ανήμερα το Πάσχα.
Η ανάγκη για νέου είδους φωτιστικά, απαξίωσε τα παλιά με το αεριόφως. Η πόλη δεν έδωσε την απαραίτητη σημασία, στην ιστορικότητα των παλιών φανών, με αποτέλεσμα από τα εκατοντάδες που υπήρχαν, να διασωθούν ελάχιστα. Σε επόμενο άρθρο, θα αναφερθούμε στα υπόλοιπα φωτιστικά, που υπήρχαν στην Πάτρα.
Υποβάλαμε αίτημα στο Υπουργείο Πολιτισμού, για να προστατευθούν
Προς το παρόν να αναφέρουμε, πως στην επιστολή που έχουμε αποστείλει στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων, το οποίο θα προγραμματίσει σχετική συνεδρίαση, με συζήτηση για την προστασία των αναβρυτηρίων, έχουμε συμπεριλάβει και τα συγκεκριμένα φωτιστικά. Ο Δήμος έχει υποχρέωση να τα συντηρήσει, να τα προστατεύσει και να τα αναδείξει.
Σημ. Οι φωτογραφίες είναι παλιές, γιατί η σημερινή εικόνα εγκατάλειψης και βανδαλισμού, είναι απαράδεκτη.
Σ.Σ. Απόσπασμα από το βιβλίο του Νίκου Τζανάκου «Πάτρα 19οςαιώνας. Μια πλατεία μύθος σε μια παγκόσμια πόλη» Πάτρα 2014.
